نقاشی روی سفال يکي از اصيل ترين و قديمي ترين هنرهاي وابسته به سفالگری است. اين هنر از گذشته هاي دور تا امروز در زندگي روزمره، تزيين خانه، توليد ظروف مصرفي و خلق آثار هنري حضور پررنگي داشته است. نقاشی روی سفال به هنرمند امکان مي دهد ظروف سرامیکی و سفالی خام و ساده را به يک اثر منحصر به فرد تبديل کند. در اين مقاله به صورت کامل درباره اصول، ابزار، تکنیک ها، مواد و روش هاي تثبيت نقاشی روی سفال صحبت مي شود تا يک مسير روشن براي هنرجويان و فعالان حرفه اي اين رشته ارائه شود.

نقاشی روی سفال چيست و چرا اهميت دارد

نقاشی روی سفال به معناي افزودن رنگ، طرح، نقش و بافت به سطح سفال خام يا سفال بيکوئيت شده است. تفاوت اين هنر با نقاشی روي بوم يا سطوح ديگر در اين است که رنگ بعد از پخت در کوره تثبيت مي شود و مقاومت آن بسيار افزايش مي يابد. اهميت نقاشی روی سفال در چند موضوع خلاصه مي شود.

نخست اين که نقاشی باعث افزايش ارزش هنري ظرف مي شود. دوم اين که رنگ هاي سفالي پس از پخت ماندگاري بسيار بالايي دارند. سوم اين که امکان توليد طرح هاي تکرار شونده و همگون براي سفارش هاي حرفه اي را فراهم مي کند. و چهارم اين که مخاطبان هميشه به ظروف نقاشی شده علاقه بيشتري نشان مي دهند زيرا رنگ و طرح به آنها هويت مي دهد.

انواع زيرساخت براي نقاشی روی سفال

پيش از شروع نقاشی، سطح سفال بايد آماده باشد. آماده سازي مناسب نقش بسيار مهمي در نتيجه نهايي دارد.

سفال خام

در سفال خام هنوز پخت صورت نگرفته و گِل کاملا خشک نشده است. نقاشی روي سفال خام کمتر انجام مي شود چون ممکن است در پخت تغيير رنگ يا تغيير شکل رخ دهد. با اين حال برخي هنرمندان براي طرح هاي زيرلعابي از سفال خام استفاده مي کنند.

سفال بيسکوئيت شده

رواج يافته ترين و استانداردترين حالت براي نقاشی روی سفال، سفال بيکوئيت شده است. بيکوئيت يعني سفال يک بار در دماي حدود ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ درجه پخته شده و آماده رنگ و لعاب است. سطح سفال در اين مرحله متخلخل است و رنگ را خوب جذب مي کند.

سفال لعاب داده شده

در برخي روش هاي مدرن، روي لعاب آماده نقاشی انجام مي شود. اين کار بيشتر براي ظروف دکوري يا کارهاي هنري انجام مي شود. انتخاب ابزار و رنگ در اين روش بسيار مهم است چون بايد روي لعاب بچسبد.

ابزارهاي لازم براي نقاشی روی سفال

ابزارها بر اساس تکنیک انتخاب مي شوند ولي چند وسيله اصلي وجود دارد که هميشه لازم است.

قلم مو در شماره هاي مختلف، از ريز براي خطوط ظريف تا متوسط براي سايه پردازي و پهن براي زمينه رنگ.
پالت براي ترکيب رنگ ها.
رنگ زيرلعابي يا رنگ رو لعابي يا رنگ اکروليک بسته به روش انتخابي.
ابر و اسفنج براي تکنیک بافت دادن.
پودر گرافيت يا کاربن براي انتقال طرح.
کاغذ کالک براي کشيدن الگو.
ظرف آب براي شستشو و رقيق کردن رنگ.
پارچه نخي براي پاک کردن سطح.

تکنیک های اصلی نقاشی روی سفال

در نقاشی روی سفال چند تکنیک اصلي وجود دارد که هر کدام کاربرد، ابزار و نتيجه متفاوتي دارند.

تکنیک زيرلعابی

يکي از مهم ترين و مقاوم ترين تکنیک هاست. در اين روش رنگ زير لعاب زده مي شود و سپس سفال دوباره لعاب داده و پخت مي شود. اين روش براي ظروف مصرفي بهترين انتخاب است چون پس از پخت، رنگ کاملا حرفه اي و دوام دار مي شود. ويژگي مهم اين روش اين است که رنگ ها قبل از پخت مات هستند ولي بعد از پخت شفاف و براق مي شوند.

تکنیک رو لعابی

در اين روش نقاشی بعد از لعاب زدن انجام مي شود و دوباره يک پخت سبک براي تثبيت انجام مي شود. اين تکنیک بيشتر براي آثار دکوري استفاده مي شود و رنگ ها سطح لعاب را مي پوشانند. بايد از رنگ هاي مخصوص رو لعابي استفاده کرد که در پخت آسيب نمي بينند.

تکنیک اکروليک

رنگ اکروليک براي نقاشی روي سفال هاي دکوري يا بدون پخت مجدد استفاده مي شود. اين روش سريع و کاربردي است و براي سفارش هاي هنري متنوع مناسب است. رنگ اکروليک در صورتي که با وارنیش يا پوشش محافظ ثابت شود بسيار ماندگار است. اين تکنیک براي محصولاتي مناسب است که قرار نيست داخل فر يا مایکروفر استفاده شوند.

تکنیک خيس در خيس

در اين روش رنگ را روي سطح مرطوب مي زنند. نتيجه اين تکنیک طرح هاي محو و آبرنگي است. استفاده از اين روش براي طرح هاي طبيعي، گل ها و موج دريا بسيار محبوب است.

تکنیک بافت يا اسفنج

در اين تکنیک از اسفنج براي ايجاد بافت هاي طبيعي استفاده مي شود. رنگ با ضربه هاي آرام روي سفال منتقل مي شود و نتيجه آن يک سطح زنده و غير يكنواخت است. براي طرح هاي ساحلي، دريايي و زمينه هاي شني بسيار کاربرد دارد.

تکنیک خطی و مينياتوری

اين تکنیک با قلم موي بسيار ظريف انجام مي شود و براي طرح هاي پرجزئيات مثل گل و مرغ، طرح هاي سنتي ايراني يا نقوش هندسي استفاده مي شود. نتيجه آن بسيار حرفه اي و چشمگير است.

تکنیک شابلون و مهر

از شابلون و مهر براي سرعت بخشيدن به کار، تکرار طرح در تعداد بالا يا ايجاد نقش هاي منظم استفاده مي شود. اين روش براي کارگاه هاي توليدي که سفارش بالاي محصول دارند بسيار مناسب است.

تکنیک ترکيب رنگ هاي لعابی

ترکيب رنگ هاي لعابي روي سطح سفال قبل از پخت باعث ايجاد افکت هاي موجي، سنگي، مرمري و دريايي مي شود. اين تکنیک به صورت طبيعي و اتفاقي طرح هاي زيبا خلق مي کند و هيچ دو ظرفي شبيه هم نمي شود.

اصول اجرای نقاشی روی سفال

صرف نظر از تکنیک انتخابي، چند اصل مهم وجود دارد که در نتيجه نهايي نقش اساسي دارند.

پاک کردن سطح

قبل از شروع نقاشی بايد سطح سفال تماما تميز شود. گرد و غبار يا چربي مانع چسبيدن رنگ مي شود. بهترين راه استفاده از يک پارچه خشک يا کمي الکل است.

انتخاب قلم مو مناسب

قلم مو بايد نرم، خوش فرم و متناسب با جزئيات طرح باشد. براي خطوط ظريف از قلم موي نازک و براي زمينه از قلم موي پهن استفاده مي شود.

رقيق کردن صحيح رنگ

رنگ اگر زياد غليظ باشد ترک مي خورد و اگر زياد رقيق باشد نمي پوشاند. هنرمند بايد نسبت دقيق آب يا رقيق کننده را با تجربه تنظيم کند.

خشک شدن بين لايه ها

بين هر لايه رنگ بايد به اندازه کافي زمان خشک شدن داده شود تا رنگ قبل از پخت پوسته نشود يا ترک نخورد.

تثبيت نهايي رنگ

تثبيت رنگ بسته به تکنیک متفاوت است. براي زيرلعابي و روي لعابي پخت در کوره انجام مي شود. براي اکروليک استفاده از وارنیش مقاوم ضروري است.

رنگ های مناسب برای نقاشی روی سفال

سه گروه اصلي رنگ در نقاشی روی سفال استفاده مي شود.

رنگ هاي زيرلعابی

بهترين انتخاب براي ظروف مصرفي. اين رنگ ها با لعاب ترکيب مي شوند و بعد از پخت بسيار مقاوم هستند.

رنگ هاي روی لعاب

مناسب براي تزيين هاي هنري. بعد از پخت يک لايه روي لعاب قرار مي گيرند و جلوه براق دارند.

رنگ های اکروليک

مناسب براي کارهاي دکوري و سفال هاي بدون پخت مجدد. کاربرد سريع، رنگ هاي قوي و قابليت طرح سازي بالا دارند.

بهترين روش برای طرح هاي پيچيده

براي طرح هاي پيچيده از چند روش ترکيب شده استفاده مي شود. ابتدا شابلون يا کاربن براي انتقال طرح اصلي، سپس اجراي جزئيات با قلم موي ظريف، سپس سايه پردازي با اسفنج يا قلم موي نرم. اين ترکيب باعث مي شود طرح عمق پيدا کند و زنده به نظر برسد.

نکات مهم برای پخت نقاشی روی سفال

پخت مرحله نهايي است و بايد با دقت انجام شود.

سفال بايد کاملا خشک باشد.
در پخت هاي زيرلعابي دماي ۹۰۰ تا ۹۸۰ درجه مناسب است.
در پخت روي لعاب دماي پايين تر استفاده مي شود.
کوره نبايد به سرعت سرد يا گرم شود.
قطعات بايد با فاصله مناسب چيده شوند تا رنگ به يکديگر نچسبد.

ماندگاری نقاشی روی سفال

ماندگاري نقاشی بستگي به نوع رنگ و پخت دارد. زيرلعابی بهترين ماندگاري را دارد و در برابر شستشو، گرما و سايش مقاوم است. رنگ هاي اکروليک نيز اگر با وارنیش خوب پوشيده شوند عمر طولاني خواهند داشت.

اشتباه های رايج در نقاشی روی سفال

استفاده از رنگ غليظ
رنگ زدن روي سطح چرب يا مرطوب
پخت سريع و غير استاندارد
استفاده از قلم موهاي خشک و زبر
مخلوط کردن نادرست رنگ های لعابی
کمبود زمان خشک شدن بين لايه ها

جمع بندی

نقاشی روی سفال يک هنر گسترده است که با يادگيري اصول آن مي توان آثار بسيار حرفه اي توليد کرد. انتخاب تکنیک مناسب، آماده سازي درست سفال، استفاده صحيح از رنگ ها و کنترل پخت در کوره مهم ترين بخش هاي اين فرآيند هستند. تنوع روش ها باعث شده نقاشی روی سفال نه تنها براي هنرمندان حرفه اي بلکه براي علاقه مندان خانگي هم قابل انجام باشد. اين هنر امکان مي دهد هر ظرف ساده اي به يک اثر داراي هويت و ارزش زيبايي شناختي تبديل شود.